Tăng thuế rượu bia: Liệu có thay đổi hành vi người tiêu dùng?

 

Ở Đông Nam Á, Việt Nam hiện là nước tiêu thụ bia cao nhất. Tại Châu Á, Việt Nam xếp thứ ba sau Nhật Bản và Trung Quốc. Theo báo cáo của Bộ Y tế, trong 10 yếu tố gây nguy cơ bệnh tật và tử vong hàng đầu tại Việt Nam thì bia là yếu tố xếp thứ 2. Đây cũng là nguyên nhân chính dẫn đến tai nạn giao thông, sơ gan, bệnh tim mạch...

Rượu, bia cũng là một trong 3 nguyên nhân làm gia tăng tỷ lệ tai nạn giao thông ở nam giới độ tuổi 15 - 49; 30% các vụ gây rối trật tự xã hội và 33,7% các vụ bạo lực gia đình ở Việt Nam.

Hiện tại, thuế và giá rượu, bia ở Việt Nam còn ở mức thấp. Theo báo cáo của tổ chức Y tế thế giới WHO, thuế rượu và bia ở Việt Nam chỉ chiếm khoảng 30% giá bán lẻ, đối với các nước trên thế giới thì tỉ lệ này là 40 – 85%. Vì vậy, lộ trình tăng thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) đối với rượu và bia từ năm 2016-2018 chưa đủ mạnh để tác động đến giảm tiêu dùng rượu, bia. Trước mắt, cần tiếp tục tăng thuế để tăng giá bán lẻ rượu, bia lên mức ít nhất tỷ trọng thuế rượu, bia chiếm 40% giá bán lẻ.

Phương án tăng thuế với 2 mặt hàng bia, rượu

Hiện Bộ Tài chính đang lấy ý kiến về đề xuất tăng thuế tiêu thụ đặc biệt đối với sản phẩm rượu, bia, theo đó các mặt hàng này sẽ phải chịu mức thuế suất cao, dự kiến sẽ tăng liên tục bắt đầu từ năm 2026 đến năm 2030, từ mức 65% lên đến 100%.

Cụ thể, Bộ Tài chính đề xuất 2 phương án tăng thuế đối với mặt hàng rượu, bia:

Phương án 1, Bộ Tài chính đề xuất phương án điều chỉnh tăng thuế theo lộ trình. Với rượu từ 20 độ trở lên, năm 2026 sẽ áp dụng mức thuế suất 70%; 2027 là 75%; 2028 là 80%, 2029 là 85% và đến năm 2030 mức thuế này sẽ là 90%. Đối với rượu dưới 20 độ, mức thuế suất từ năm 2026-2030 sẽ ở mức 40 - 60%.

Đối với mặt hàng bia, Bộ đề xuất, từ 2026 – 2030, mỗi năm sẽ tăng thêm 5% để đến năm 2030, mức thuế tiêu thụ đối với bia là 90%.

Phương án 2, rượu từ 20 độ trở lên sẽ có mức thuế 80% vào năm 2026 và đạt mức 100% vào năm 2030. Với rượu dưới 20 độ, thì mức thuế 50% được triển khai từ năm 2026 và đến năm 2030 đạt mức 70%. Riêng mặt hàng bia, từ năm 2026 -2030 sẽ tăng 5%/năm, đạt mức 80% vào năm 2026 và đạt mức 100% vào năm 2030.

Qua việc tăng thuế đối với 2 mặt hàng rượu, bia, Bộ Tài chính kỳ vọng giá bán sẽ tăng, góp phần hạn chế việc sản xuất và người tiêu dùng sẽ ít sử dụng hơn 2 mặt hàng này.

Việc tăng thuế tiêu thụ đặc biệt với rượu, bia cần hài hòa lợi ích các bên

Theo Đề xuất của Bộ Tài chính, các sản phẩm rượu, bia đang có nguy cơ phải đối mặt với đề xuất tăng thuế lớn nhất chưa từng có trong lịch sử về tăng thuế tiêu thụ đặc biệt đối với rượu, bia, nếu theo phương án 2 của dự thảo Hồ sơ Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt (sửa đổi).

Việc tăng thuế tiêu thụ đặc biệt rượu, bia cần xem xét ở nhiều khía cạnh. Trước hết là giá của sản phẩm sẽ tăng vọt như thế nào, đánh giá kỹ lưỡng hành vi người tiêu dùng, tác động đến số thu ngân sách, ảnh hưởng đến hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp và cần có bằng chứng rõ ràng, căn cứ cụ thể.

Tiếp theo là đánh giá những tác động đối với vị trí và những đóng góp đáng kể của ngành rượu, bia cho xã hội và nền kinh tế nói chung, đối tượng chịu tác động trực tiếp, tác động gián tiếp, môi trường đầu tư, lao động, khả năng cạnh tranh của doanh nghiệp, bên cạnh mục tiêu bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

Liên quan đến vấn đề này, ông Đỗ Xuân Duyến, Giám đốc Ban thương mại Công ty cổ phần kinh doanh và đầu tư Việt Hà, cho biết cách làm rượu tự nấu rất dễ dàng vì ít công đoạn và ai cũng nấu được, còn sản xuất bia phức tạp hơn rất nhiều, vì phải sử dụng nguyên vật liệu đảm bảo, trải qua nhiều công đoạn và phải sử dụng dây chuyền công nghệ hiện đại để sản xuất với quy trình nghiêm ngặt khi lên men, ủ men.

Tuy nhiên, trên thị trường hiện nay xuất hiện nhiều dòng bia giá rẻ, chất lượng không đảm bảo, giá bán chỉ khoảng 115.000-120.000 đồng/thùng bia 24 lon 330 ml, bằng một nửa giá bán bia chính thống. Điều này cho thấy nhiều doanh nghiệp tư nhân đang có dấu hiệu gian lận thuế tiêu thụ đặc biệt.

Mặt khác, việc định hướng, hạn chế sử dụng rượu, bia trong cuộc sống thường ngày góp phần kiểm soát được yếu tố gây bệnh, làm giảm tỉ lệ bệnh tật, tử vong; giảm bớt gánh nặng cho đội ngũ y tế, bệnh viện không bị quá tải.

Bà Nguyễn Thuý Anh, Vụ Chính sách (Tổng cục Thuế) cũng nhận định: “Tăng thuế không chỉ góp phần giảm sử dụng ở cả nam và nữ mà còn cản trở tiếp cận của vị thành niên do giá bán tăng".

Thực tế cũng cho thấy việc quản lý mặt hàng rượu thời gian qua vẫn rất gian nan do rượu nấu thủ công, rượu giả lấn sân mạnh mẽ, không chỉ thất thu ngân sách mà còn không được kiểm soát về chất lượng gây nguy cơ ngộ độc cao. Nhiều rượu chỉ ở dạng cồn công nghiệp methanol pha nước hiện lan tràn trên thị trường, được bán tại những quán ăn, quán nhậu nhỏ lẻ, rất khó kiểm soát, còn rượu giả, rượu xách tay không được dán tem điện tử theo quy định nhan nhản tại các cửa hàng bán rượu.

Trong chia sẻ gần đây, ông Nguyễn Văn Việt, Chủ tịch Hiệp hội Bia - Rượu - Nước giải khát Việt Nam (VBA), cho biết trong tổng số khoảng 500 triệu lít rượu hiện sản xuất tại Việt Nam, khoảng 80% là rượu trôi nổi. Chính sách rất tốt với rất nhiều các thông tư, nghị định được ban hành nhưng quản lý thiếu hiệu quả, với thống kê cho thấy số thuế Nhà nước thất thu lên tới 1 tỷ USD.

Đáng lo ngại hơn là các trường hợp ngộ độc rượu diễn ra liên tục, năm nào cũng có, đa số bệnh nhân đến viện trong tình trạng rất nguy kịch dù các bộ, ngành được phân công bộ quản lý song khi gây ra chết người vẫn chưa thấy công bố ai chịu trách nhiệm.

Thời gian qua, nhiều vụ ngộ độc rượu, bia diễn ra trên cả nước 

GS.TS Hoàng Văn Cường – Đại biểu Quốc hội, Ủy viên Ủy ban Tài chính ngân sách của Quốc hội, Phó Chủ tịch Hội Khoa học Kinh tế Việt Nam cũng cho rằng tăng thuế đối với sản phẩm không có lợi cho sức khỏe như rượu, bia là cần thiết. Ông chia sẻ, theo khuyến cáo của Tổ chức Y tế thế giới các quốc gia cần tiếp tục lộ trình tăng cường các biện pháp hạn chế tiêu dùng các sản phẩm này. Do vậy, việc siết quản lý với mặt hàng bia, rượu là phù hợp.

Tuy nhiên, GS.TS. Hoàng Văn Cường cũng chỉ ra, cần nhìn nhận những tác động của tăng thuế có mang lại hiệu quả như mong muốn khi giảm tiêu dùng hay không. Để nhìn nhận được vấn đề đó phải đánh giá xem rượu bia có co giãn như thế nào với giá cả. “Một sản phẩm tiêu dùng mà co giãn cao so với giá cả thì khi tăng thuế, giá tăng lên và tiêu dùng giảm xuống. Ngược lại, sản phẩm không có giãn nhiều với giá thì khi tăng thuế chưa chắc đã làm giảm tiêu dùng. Đôi khi sẽ tạo ra hiệu ứng tiêu cực trong hành vi tiêu dùng như trốn thuế”, GS.TS. Hoàng Văn Cường nói.

Tại Việt Nam, rượu, bia là sản phẩm tiêu dùng phổ biến với lượng người tiêu thụ cao, thậm chí trở thành thành thói quen thì độ co giãn của sản phẩm này với giá cả sẽ không quá cao, sự thay đổi về giá một chút sẽ không làm thay đổi tiêu dùng và có thể dẫn tới những thay đổi trong hành vi.

“Chính vì vậy, khi tăng thuế tiêu thụ đặc biệt với sản phẩm rượu bia không chỉ dừng lại ở tăng giá sản phẩm mà song song với đó là hoạt động tuyên truyền, vận động người dân nhận thức được về mặt hại của sản phẩm mới có thể đạt được mục tiêu thay đổi được hành vi tiêu dùng”, Phó Chủ tịch Hội Khoa học Kinh tế Việt Nam nhận định.

Đứng ở góc độ doanh nghiệp, bên cạnh vấn đề “sống còn” của doanh nghiệp, bà Chu Thị Vân Anh - Phó Chủ tịch, kiêm Tổng thư ký Hiệp hội Bia - Rượu - Nước giải khát đề cập tới nguy cơ người tiêu dùng sẽ có xu hướng chuyển sang các sản phẩm trôi nổi, rẻ tiền hơn, chất lượng kém, hàng lậu, hàng giả. Bởi lẽ, khi tăng thuế cao sẽ tạo ra khoảng cách lớn về lợi ích giữa sản phẩm chính thống và sản phẩm bất hợp pháp, hàng lậu sẽ tăng cao, tiềm ẩn nhiều rủi ro đối với sức khỏe người tiêu dùng, phát sinh chi phí cho các cơ quan quản lý thị trường, hải quan để chống hàng lậu, ảnh hưởng tới doanh nghiệp.

 

Có thể thấy, thời gian qua, chính sách quản lý đối với ngành sản xuất bia, rượu đã có nhiều sửa đổi. Nhằm tránh lạm dụng bia, rượu, Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt hiện hành quy định thuế suất thuế tiêu thụ đặc biệt đối với: (i) rượu từ 20 độ trở lên: 65%; (ii) rượu dưới 20 độ: 35%; (iii) bia: 65%. Như vậy, từ năm 2016 đến nay, suốt 9 năm, thuế suất với rượu từ 20 độ trở lên và bia tăng 15%; rượu dưới 20 độ tăng 10%.

Với mức thuế suất cao, thu ngân sách từ thuế tiêu thụ đặc biệt đóng góp đáng kể vào tổng thu ngân sách từ thuế, phí và lệ phí. Cụ thể, năm 2018, thuế tiêu thụ đặc biệt đóng góp gần 10%; năm 2019 và 2020 khoảng 11%, trong đó, năm 2020 là năm đỉnh cao thu thuế tiêu thụ đặc biệt với trên 150 nghìn tỷ đồng chiếm 11,5%. Đến năm 2021 giảm sút vì đại dịch còn gần 120 nghìn tỷ đồng, chiếm gần 10% tổng thu. Đến nay phục hồi, dự toán thu thuế tiêu thụ đặc biệt năm 2024 gần 150 nghìn tỷ đồng (chiếm 11,2%).

 

Đáng nói, các sản phẩm này đều né thuế, không chịu thuế tiêu thụ đặc biệt, không dán tem điện tử, đây cũng là một phần nguyên nhân khiến số thuế ngân sách thu được với rượu tụt dốc 50% giai đoạn năm 2018-2022.

Chia sẻ những thách thức khi quản lý thuế các mặt hàng này, bà Nguyễn Thuý Anh, Vụ Chính sách (Tổng cục Thuế), cho biết các mặt hàng bia, rượu đều phải kê khai thuế tiêu thụ đặc biệt khi sản xuất hay khâu nhập khẩu.

Cần phải nhìn lại quá khứ xem tại sao thuế TTĐB đối với đồ uống có cồn đã tăng khá mạnh nhưng chưa điều tiết được hành vi tiêu dùng như kỳ vọng, TS Nguyễn Quốc Việt, Phó Viện trưởng Viện Kinh tế và Chính sách (VEPR) phân tích trong bối cảnh nền kinh tế chưa thực sự khởi sắc như hiện nay thì cả doanh nghiệp lẫn người dân vẫn có thói quen "thắt lưng, buộc bụng". Do đó, nếu giá tăng sốc, người dân thay đổi hành vi tiêu dùng sang những sản phẩm rẻ tiền hơn nhưng chất lượng thấp, không có nguồn gốc xuất xứ thì mục tiêu cao cả nhất của TTĐB đó là thay đổi hành vi để bảo vệ sức khỏe người tiêu dùng chưa chắc đã đạt được.

Đóng góp ý kiến về lộ trình tăng thuế cho 2 mặt hàng rượu, bia, ông Đào Thế Sơn, Tổ chức Y tế cộng đồng toàn cầu (Vital Strategies), cho rằng bằng chứng trên toàn thế giới cho thấy rượu, bia dù lậu hay không lậu đều có tác động tiêu cực tới sức khoẻ về mặt lâu dài.

“Đánh thuế là điều cần thiết, đánh thuế được rượu, bia lậu là quá tốt nhưng chưa làm được thì vẫn phải áp thuế, tăng thuế với sản phẩm chính thống. Đây là hai vấn đề cần giải quyết đồng thời, không được cái này trì hoãn cái kia”, ông Sơn nhấn mạnh.

Khi bóc tách chi phí sản xuất một thùng bia và đóng thêm thuế tiêu thụ đặc biệt 65% cộng với 10% thuế giá trị gia tăng, giá bán một thùng bia không dưới 160.000 đồng. Nhiều doanh nghiệp né thuế thông qua khai báo thiếu đầu vào, thiếu nguyên liệu, xuất xưởng cũng không khai báo nên đầu ra cũng không đóng thuế. Do đó, ngoài thị trường, nhiều nơi bán một thùng bia dưới giá thành sản xuất, điều đó cần đặt ra nghi vấn.

Dẫu bia thủ công còn mới mẻ, các nhà máy này hiện có công suất nhỏ, vài triệu đến vài chục triệu lít song họ né thuế, lách thuế, trốn thuế, với quy trình sản xuất ẩu, rút ngắn thời gian sản xuất và không kiểm soát được chất lượng.

Vì vậy, nhiều ý kiến cũng bày tỏ lo ngại rằng liệu khi mặt hàng bia chính thống tăng thuế suất ở mức cao, lỗ hổng quản lý không được lấp đầy khiến người dân có thu nhập thấp dịch chuyển sản phẩm sang bia gia công với giá thành rẻ và âm thầm tiếp tay cho loại bia này tại các địa phương, bởi người tiêu dùng tại vùng sâu, vùng xa, bà con dân tộc nhận thức về thương hiệu còn hạn chế. Khi đó, Nhà nước không kiểm soát được chất lượng lại thất thu thuế từ bia và đi vào “vết xe đổ” của ngành rượu.

Với quan điểm hài hòa, bà Nguyễn Thị Cúc - Chủ tịch Hội Tư vấn thuế Việt Nam đồng tình với việc tăng thuế TTĐB đối với rượu, bia. Tuy nhiên, cần nghiên cứu thêm kinh nghiệm quốc tế và có lộ trình chuyển đổi phù hợp. Cùng với đó là phải siết chặt quản lý rượu, bia nhập lậu; rượu nấu tự phát không qua kiểm định chất lượng... ảnh hưởng đến sức khỏe người tiêu dùng, gây thất thu thuế cho ngân sách Nhà nước. 

Như vậy, chính sách thuế là vấn đề rất phức tạp, khi xem xét điều chỉnh phải cẩn trọng đánh giá tác động cụ thể và những hệ lụy không mong muốn đối với hoạt động sản xuất kinh doanh, sự ổn định kinh tế vĩ mô và vấn đề an sinh xã hội. Hiện chưa thể đánh giá hết được các tác động to lớn, lan tỏa của đề xuất này nếu được áp dụng.

Với dự thảo tăng thuế tiêu thụ đặc biệt đối với rượu, bia lần này theo phương án 2, nếu được thông qua sẽ là “cú sốc” trước những khó khăn chồng chất, sự tụt dốc của doanh nghiệp rượu, bia. Các doanh nghiệp rượu, bia sẽ rất khó để phục hồi, duy trì sự ổn định. Chính sách này sẽ tạo ra hệ lụy giảm nguồn thu ngân sách, thu nhập và việc làm của người lao động cũng bị giảm theo.

Khi thuế tiêu thụ đặc biệt tăng cao đột ngột, giá hàng hóa sẽ tăng theo, kéo theo việc giảm sản lượng tiêu thụ, đóng cửa các nhà máy sản xuất và gia tăng thất nghiệp trong ngành. Nguồn thu của ngân sách nhà nước từ thuế tiêu thụ đặc biệt đối với rượu, bia chắc chắn sẽ giảm theo.

Việc đồng hành, hỗ trợ doanh nghiệp là mục tiêu xuyên suốt của Đảng, Chính phủ, bộ, ngành, địa phương trong bối cảnh các doanh nghiệp đang gặp nhiều khó khăn, thách thức.

Do vậy, các chính sách thuế, việc duy trì chính sách hiện hữu trong vài ba năm tới là một trong những giải pháp bền vững, chủ trương đúng, được người dân, doanh nghiệp, các chuyên gia kinh tế ủng hộ vì giúp Chính phủ nuôi dưỡng nguồn thu trong giai đoạn khó khăn hiện nay.

Hơn lúc nào hết, đây là thời điểm ngành rượu, bia rất cần sự hỗ trợ và chung tay của Nhà nước để có thể duy trì, ổn định sản xuất, đảm bảo công ăn việc làm cho người lao động, đặc biệt là các doanh nghiệp sản xuất các sản phẩm thương hiệu Việt mà họ đã phải mất rất nhiều năm để có thể gây dựng tên tuổi trên thị trường trong nước, dần vươn ra thị trường thế giới.

 Hữu Phúc